زبان ايلامي

زبان ايلامي از متوني نوشته شده به خط ميخي شناخته شده است كه بيش‌تر آن‌ها در شوش، و برخي نيز در ديگر جاها، در غرب و جنوب غربي ايران، و در شرق، در فارس يافته شده‌اند و دامنه‌ي تاريخي آن‌ها از سده‌ي 24 تا 4 پ.م. را در بر مي‌گيرد. اين بازه‌ي تاريخي را به چهار دوره‌ي اصلي مي‌توان تقسيم نمود: كهن، ميانه، نو ايلامي، و ايلامي متأخر يا هخامنشي؛ بيش‌تر مواد بازمانده از زبان ايلامي از سه دوره‌ي اخير به دست آمده است، كه در طي آن‌ها، زبان ايلامي به ويژه در ساختار نحوي خود تغييرات بسياري يافته بود. نشانه‌ها و قرايني وجود دارد مبني بر اين كه اين زبان را يك گويش واحد نمايندگي نمي‌كرده است. خويشاوندي تكويني زبان ايلامي با ديگر زبان‌ها تاكنون به يقين اثبات نشده است، هر چند تلاش‌هايي براي ارتباط دادن آن با زبان دراويدي انجام يافته است. تعدادي از مواد واژگاني زبان ايلامي نيز از متون غير ايلامي، به ويژه ميان‌رودان شناسايي شده است.
از پايان هزاره‌ي چهارم پ.م.، دو سامانه‌ي نگارشي ديگر نيز در ايران باستان شناخته شده‌اند: ايلامي مقدم و ايلامي كشيده، اما اين دو خط تاكنون رمزگشايي نشده‌اند. سامانه‌ي هجايي اكدي، كه احتمالاً از سده‌ي 23 پ.م. براي نگارش زبان ايلامي برگرفته شده بود، تا سده‌ي چهارم پ.م. به كار برده مي‌شد. اين سامانه داراي نشانه‌هايي براي هجاهاي مركب از واكه‌ها (V) و تركيبات گوناگوني از هم‌خوان‌ها (C) و واكه‌ها (CV، VC، CVC)، و نيز نشانه‌هايي براي واژگان كامل (لوگوگرام) و نشانه‌هايي كه براي دسته‌بندي‌هاي معنا شناختي به كار مي‌رفتند، بود. با وجود اين، آواشناسي زبان ايلامي كاملاً متفاوت با زبان اكدي بود. براي نمونه، زبان ايلامي واكه‌هايي جدا از واكه‌هاي اكدي u، i، a، و e، و گروه‌هاي هم‌خوان ناشناخته براي زبان اكدي، شامل تركيبات سه هم‌خوانه و دو هم‌خوانه در پايان واژه‌ها را در برمي‌گرفت.
زبان ايلامي، زباني تركيبي است. يك واژه معمولاً از ريشه‌ (بُن) به اضافه‌ي يك يا چند پسوند تركيب مي‌شد. ريشه ممكن بود تك‌هجايي يا دوهجايي باشد. ريشه‌ها بدون پسوندها و بن‌ها فقط با كشيدگي آوايي مي‌توانستند به سان واژه‌ها عمل كنند. واژه‌ها به سه گروه نام‌ها، ضماير، و افعال تقسيم مي‌شدند. *
+ نمونه‌هايي از واژگان ايلامي:
el: نگريستن        hih: توان        hish: نام
kik: آسمان        kuk: پاييدن        nap: خدا
igi: برادر        uhi: سنگ        ulhi: مسكن
husa: چوب        kiri: ايزدبانو (الاهه)        lani: نقره
i: اين        ukku: بالا        amma: مادر
na: گفتن        ni: بودن        sa: راه رفتن
ruh: مرد        sit: شادي         tulla: نوشتن

* F. Grillot-Susini, s.v. "Elamite Language", in: Encyclopaedia Iranica, vol. VIII/3, 1998

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

+ مشكلات ايران‌شناسي (دكتر تورج دريايي).
+ پيوند زبان فارسي با ديگر زبان‌هاي هندواروپايي (آرين اولادقباد).