كتيبه‌هاي پارسي باستان

صرف نظر از سنگ‌نبشته‌ي بيستون، كتيبه‌هاي شاهانه هخامنشي در پاسارگاد/ مرغاب (M)، تخت جمشيد (P)، نقش رستم (N)، شوش (S)، و سوئز (Z) كشف شده‌اند. آن‌ها بيش‌تر بيانيه‌هاي رسمي نقر شده بر سنگ هستند، اما نبشته‌هايي نيز بر مهرها، وزنه‌ها، و ظروف به جاي مانده است. بيشينه‌ي اين سنگ‌نبشته‌ها از آن داريوش يكم و خشايارشا هستند (465-486 پ.م.). هر چند سنگ‌نبشته‌هايي نيز به جانشينان آنان، يعني اردشير يكم، داريوش دوم، و اردشير دوم و سوم تعلق دارند، اما آن‌ها بيش‌تر بازگفت‌هاي كليشه‌اي نمونه‌هاي معروف پيشينيان خود هستند و زوال فزاينده‌ي قواعد دستور زبان پارسي باستان را نشان مي‌دهند. لوحه‌هاي زرين به دست آمده از همدان كه حاوي نام‌هاي اريارمنه (ArH) و ارشامه (AsH) هستند و به پارسي باستان نبشته شده‌اند، به زمان متأخرتري متعلق‌اند.
بيش‌تر سنگ‌نبشته‌هاي هخامنشي سه زبانه (پارسي باستان، ايلامي، بابلي) هستند. "والتر هينتس" و بسياري ديگر از دانشمندان از نگارش پارسي باستان كتيبه‌ي بيستون (DB 4.88-92, par. 70) چنين نتيجه گرفته‌اند كه خط پارسي باستان به فرمان داريوش يكم ابداع شده و براي نخستين بار در همان سنگ‌نبشته مورد استفاده واقع شده است.
بازمانده‌هاي يك متن هيروگليفي هخامنشي همراه با نبشته‌اي سه زبانه در سوئز (DZc) يافته شده است. كتيبه‌ي بسيار ارزنده‌تر، نبشته‌ي سه زبانه‌ي DSab است كه در شوش يافته شده و بر آن پنج متن هيروگليفي نيز افزوده شده است كه يكي از آن‌ها حاوي فهرست ايالت‌هاي امپراتوري هخامنشي است. دو قطعه از رونوشت نگارش بابلي كتيبه‌ي بيستون نيز در بابل كشف شده است.*

* H. Humbach, s.v. "Epigraphy", in Encyclopaedia Iranica, vol. VIII/5, 1998

ترجمه‌ي فارسي كتيبه‌ي داريوش در سوئز (DZc):
1. خداي بزرگ است اهوره مزدا كه آن آسمان را آفريد، كه اين زمين را آفريد، كه انسان را آفريد، كه شادي را براي انسان آفريد، كه داريوش شاه را آفريد، كه به داريوش شاه اين پادشاهي را بخشيد: بزرگ، داراي اسبان خوب، داراي مردان خوب.
2. من‌ام داريوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورهاي دربردارنده‌ي همه‌ي تبارها. شاه در اين زمين بزرگ دوركران، پسر ويشتاسپ، يك هخامنشي.
3. داريوش شاه مي‌گويد: من يك پارسي‌ام، از پارس مصر را گرفته‌ام. من فرمان به كندن اين كانال از رودي به نام نيل (Praava)، كه در مصر روان است، به دريايي كه از پارس مي‌آيد دادم. پس اين كانال بدان سان كه فرمان داده بودم كنده شد، كشتي‌ها از مصر به واسطه‌ي اين كانال به پارس رفتند، بدان سان كه كام من بود.